24 augustus 2008

Romeo en Julia: vertaalnotities (2)


In Shakespeares teksten zitten zwarte gaten: woorden, zinnen of uitdrukkingen die zo duister zijn dat nog niemand hun betekenis op overtuigende wijze heeft kunnen achterhalen. Als je bij een woord of een passage “famous crux” ziet staan, weet je dat je weer in zo’n gat bent aanbeland. Ook in Romeo and Juliet doen zich zulke zwarte gaten voor.

In een lange monoloog, meteen nadat de vorst van Verona Romeo heeft verbannen wegens zijn moord op Tybalt, verzucht de smachtende Julia:

Spread thy close curtain, love-performing night,
That runaway’s eyes may wink, and Romeo
Leap to these arms untalk’d-of and unseen.


De strekking is duidelijk: Julia wil met Romeo naar bed in den duik. Maar wat bedoelt ze precies met “runaway’s eyes”? Een berucht zwart gat. Wat zijn de hypothesen?

Volgens de editeurs van de Folgeruitgave uit 1992 is er geen probleem: “that runaway’s eyes may wink” zou betekenen: “those horses eyes may close.” De paarden waar het hier over gaat zouden dan de paarden van de zonnewagen zijn. Julia heeft een paar regels eerder gesproken over “Phoebus’ woning”, het huis van de zonnegod, en over Phaëton, de menner van de zonnewagen:
Gallop apace, you fiery-footed steeds,
Towards Phoebus’ lodging. Such a waggoner
As Phaeton would wip you to the west
And bring in cloudy night immediately.
Met andere woorden: hoe sneller de paarden de zonnewagen westwaarts door de hemel trekken, hoe vlugger het donker wordt, en de minnaars zich in het duister met elkaar kunnen vermengen. De paarden kunnen dan hun ogen sluiten (“wink” = sluiten).

Maar “runaway” betekent niet alleen en zelfs niet in de eerste plaats “paard”. Een “runaway” is letterlijk een wegloper, een vagebond, een ontsnapte. De door Peter Holland bezorgde Penguinuitgave twijfelt dan ook aan de hippologische interpretatie: “eyes of the sun’s horses (?).” De Nortoneditie waarvan Stephen Greenblatt de general editor is, zet de twee mogelijkheden naast elkaar: “either the runaway horses of the sun or roving and curious vagabonds.” Klein probleem met de paardenhypothese: er staat “runaway’s”, niet “runaways’”. Spellingsregels waren in Shakespeares tijd minder rigide dan later, maar als je de crux op grond van hedendaagse regels bekijkt, dan zou het hier over maar één paard gaan, wat wellicht niet de bedoeling was, aangezien Julia het in de eerste regels over “steeds” (mv) had. Een andere mogelijkheid is dat “runaway” een verschrijving is. Volgens Dover Wilson stond er waarschijnlijk iets als “cunningest”: “cunningest eyes” zouden dan de ogen van de nieuwsgierigen zijn, de praatjesmakers, de roddelaars. Zodra zij hun ogen hebben gesloten, lijkt Julia nu te zeggen, zal niemand over Romeo kletsen (“untalk’d-of”) en kan hij mij ongezien (unseen) in de armen vliegen. Ook mogelijk.

Volgens de allerbeste teksteditie van Shakespeares werk, de Ardenreeks, blijft het probleem bestaan. “Runaway’s” zou volgens hier geciteerde bronnen ook naar de zon zelf kunnen verwijzen: “the sun which has at last turned and run before the irresistible onset of night.” Anderen denken dat Shakespeare met “runaway” de nacht bedoelde, en met “eyes” de sterren (de ogen van de nacht). Nog anderen denken dat “runaway” op de pas verbannen Romeo slaat. De Riverside, zowat de belangrijkste Amerikaanse editie van Shakespeares werk, is helemaal nergens zeker van: “runaway’s: unexplained; perhaps corrupt. Night must blind some thing or person that would comment harshly on their love.” Je hoort de voetnoot zuchten.

Hoewel ook de Ardeneditie de paardenhypothese het aannemelijkst lijkt te vinden, blijft de verwarring groot. Wat moet je als vertaler doen, als zelfs de Engelstalige commentatoren zo onzeker zijn? Ik zet de belangrijkste vertalingen op een rijtje:

Burgersdijk:
Breid uit uw floers, gij nacht, die liefde kroont,
Luik ieder zwervend oog, dat Romeo
Onzichtbaar, heimlijk, in deze armen snell’!


Courteaux:
O, spreid uw voorhang, liefdehoeder nacht,
Zodat elk heimlijk glurend oog zich sluit
En Romeo onbespied me in de armen vliegt.


Komrij:
Omfloers me, liefde-vergezellend duister,
Maak alle spieders blind - laat Romeo
Onopgemerkt in deze armen snellen.


Claus:
Trek de gordijnen dicht, nacht, die liefde
brengt,
en maak de loerders blind zodat Romeo
in deze armen springt, onbespied.


Opmerkelijk: geen van mijn illustere voorgangers heeft de associatie van “runaway” met de paarden van de zonnewagen in zijn vertaling opgenomen. Alle vier vonden ze deze hypothese blijkbaar de minst geloofwaardige, of de minst vertaalbare. In het geval van Claus is dit begrijpelijk, hij heeft immers de eerste vier regels, waarin Julia het over die zonnewagen heeft, gecoupeerd - wat ik uit dramatisch oogpunt bekeken een goede ingreep vind. Verder is het duidelijk dat elke vertaler met deze passage heeft geworsteld. Er gaat telkens veel verloren, er worden baarlijke trucs uitgehaald (Burgersdijks snell’), rare woorden bedacht (Courteaux’ liefdehoeder nacht, Komrij’s liefde-vergezellend), ritmes verrafelen. Ik zeg dit niet om hun werk te kritiseren, maar om aan te geven wat voor een hondse, hachelijke stiel vertalen wel kan zijn. Hoe ik het zelf ga doen? Ik kijk uit naar uw suggesties. (Wordt vervolgd.)

5 opmerkingen:

Anoniem zei

Interessante opmerkingen over een leuke crux.
Een paar dingen:

In de oorspronkelijke edities staat juist niet “runaway’s” maar “runaways’”. Om precies te zijn: 'runnawayes' of 'run-awayes', afhankelijk van de editie. Mijn New Cambridge-editie stelt dat je dit kunt opvatten als een genitief enkelvoud of meervoud, en kiest zelf voor meervoud (runaways' eyes) – met dezelfde dubbele uitleg als hier genoemd.

Ik denk uiteindelijk toch dat runaways naar de paarden moet verwijzen. Dat is ook best mooi, want door het 'leap' verbindt Shakespeare de paarden (en hun woeste, tomeloze aard) met Romeo, op de antithetische wijze waar hij vaak zo dol op is: laat die altijd zo onstuimige paarden nu even lekker dutten, opdat Romeo (als een paard dat een horde neemt) in mijn armen kan springen.

Je zou dat misschien in de vertaling kunnen laten uitkomen door naar de paarden te verwijzen als hengsten? Of zelfs heel nadrukkelijk (en misschien al te jolig?) zo:

Die hengsten willen rust, laat Romeo
nu ongezien mijn bed in galopperen.


Terwijl Romeo en Julia in de populaire verbeelding juist bekendstaat als een diep doorvoeld liefdesdrama, trof mij bij eerste lezing veeleer het taalvernuft en de retorische gestileerdheid dan de psychologische diepgang. Ik vond het veel gekunstelder dan de latere tragedies en komedies.

Nu je zo nadrukkelijk op deze passage wijst, valt me ook hier die retorische kant weer op. Zoals die gekunstelde verwijzing naar de paarden van de zonnegod. En iets anders, wat ook bij geen van de vertalers terugkomt. Ook niet in de Engelstalige commentaren, zo te zien. Dus waarschijnlijk is het volgende te vergezocht.

Maar toch even proberen:
Die curtains, in één zin met een 'performing night': dat doet mij ook denken aan gordijnen op een toneel. En welbeschouwd is 'spread' ook dubbelzinnig: wat doe je met gordijnen die je spreidt? Trek je die toe, of juist open? En is die dubbelzinnigheid toevallig, of juist bewust? En de ironie van 'untalk’d-of and unseen' -- een liefdeskoppel dat in elkaars armen springt voor het oog van een vol theater -- is die dan doelbewust en 'vet', of slechts toevallig en vluchtig, misschien zelfs ongepast?

Enfin, misschien gaat dat te ver. (Te meer daar het theater in Shakespeares tijd geen doek kende zoals in ons lijsttoneel.) Toch bekruipt me de neiging die eerste regel te willen vertalen met iets van ‘doek!’ erin. ‘Doek toe, nacht, toe, voer liefde ten tonele.’ Of wat rustiger: Trek uw gordijn dicht, nacht, voer liefde op. Spreid je gordijn, nacht waarin liefde opkomt.
Hm. Het klinkt ook snel weer zo cryptisch. Moeilijk! Toch maar laten vallen, deze al te vergezochte interpretatie, denk ik. De vertaling moet wel bruikbaar blijven.

Frank Albers zei

Beste naamgenoot,

Hartelijk dank voor uw reactie. Het is fijn te zien dat iemand even ernstig meedenkt. (Heb inmiddels ook uw interessante site gevonden.)
Ik overloop uw commentaren en suggesties.
1) "runaways": bedoelt u met de "oorspronkelijke edities" de First Folio? Een Quarto? Eerlijk gezegd vermoedde ik al wel dat hier een meervoudsvorm 'onder' zat, maar dan blijft het gek om vast te stellen dat zovele editeurs de tekst in feite minder coherent hebben gemaakt door die 's.

2) Ik volg uw voorkeur voor de 'paardenhypothese' maar me dunkt dat ook de meer voor de hand liggende betekenis ("vagebond", "zwerver", enz..) niet mag veronachtzaamd worden. In het Nederlands kun je die dubbele suggestie alvast niet behouden, ik zal dus ook moeten kiezen.

3) Ik ben het zeer eens met uw opmerking over de retorische finesse van R&J, die inderdaad veel groter is dan de psychologische diepgang. Het feit dat Julia in de loop der eeuwen steeds jonger is geworden, en bij Shakespeare nog amper 14 is, maakt het stuk vanuit psychologisch oogpunt erg problematisch: voor hedendaagse begrippen komen hier uit de mond en het hoofd van een bakvisje wel erg gesofisticeerde gedachten en overwegingen soms..

4) ik denk niet dat Julia met Romeo wil vrijen "voor het oog van een vol theater"; ik zie wel de verleiding en de mogelijkheid om dat "spread" zo te vertalen, maar in de context - hun liefde heeft alleen in het verborgene een kans (cf. Julia's waarschuwing in de balkonscène: als mijn familie je hier vindt, ben je dood.)- van het stuk kan ze het gordijn alleen maar willen sluiten, niet openen.

Verder denk ik dat "love-performing night" eenvoudigweg door het bestaande Nederlandse woord "liefdesnacht" moet worden vertaald, en dat mijn voorgangers het zich wat dit betreft nodeloos moeilijk hebben gemaakt.

Nogmaals hartelijk dank voor uw doordachte commentaren.

FA

Anoniem zei

1) Ja, dat klopt, dat runn(-)awayes is de versie van de de Quarto- en Folio-uitgaven. (Die tegenwoordig trouwens in facsimile op internet staan. Wat een luxe. Al haal ik dit soort informatie meestal gewoon uit het kritisch apparaat - dat bij de New Cambridge en New Oxford series zeker niet onderdoet voor de New Arden!).

2) Het gekke is: ik vind die vagebond-interpretatie op het eerste oog een beetje vergezocht. Waar komen die vagebonden ineens vandaan? En waarom noemt hij ze hier dan runaways (een woord dat hij elders meestal specifiek gebruikt voor mensen op de vlucht)? Maar ik moet eerst het hele stuk eens herlezen, ik zit nu te veel naar deze specifieke passage te turen zonder precies te weten waarin hij is ingebed.

4) Ja, helemaal gelijk in. Het was meer een soort freischwebende lees-interpretatie dan een die voor een toneelopvoering praktisch is.

Liefdesnacht lijkt mij heel goed getroffen. Het was bij mij ook opgekomen, maar ik durfde het niet te gebruiken.

Liefdesnacht bied veel meer mogelijkheden voor een vlotte, natuurlijk klinkende vertaling.

Benieuwd of u dan in de rest van haar monoloog nog in de problemen komt, omdat Juliette ook heel duidelijk de Nacht als een personificatie aanspreek; maar dat zal zich vanzelf wel oplossen.

Ik ben benieuwd naar de uiteindelijke vertaling -- en eventuele andere problemen of garppige verschijnselen die zich onderweg misschien aandienen.

Anoniem zei

Hallo,

ik heb mijn eigen kopie van Romeo and Juliet er bij gehaald en ook naar het commentaar gaan kijken.
Mijn eerste indruk was dat het ging over iemand die was weggelopen. Maar na heel de blog entry te lezen en het commentaar in mijn boek, ben ik redelijk
overtuigd dat het gaat over de nacht die snel moet komen, het ondergaan van de zon. De nacht zou Romeo ook deels beschermen omdat hij gemakkelijker
bij Juliet kan komen.

runaway may be: (a) the sun (the eyes of the sun will close when night falls) wink, en als runaway dan toch de zon betekent

Voorlopig kan ik op niets anders komen

Groetjes

Julie Smits

Anoniem zei

Beste Frank,
allereerst complimenten voor de prachtige vertaling; hoewel de regie van de voorstelling van het Nationale Toneel niet helemaal mijn smaak was, heb ik wel meteen jouw vertaling aangeschaft - en ook bij nalezen genoot ik weer.
Er is wel iets wat me uitermate verwart. In de monoloog van Julia, derde acte tweede toneel, staat er in jouw uitgave gedrukt "en ga ik dood, neem hem dan op". Ik vond dit wat verwarrend en toen ik twee verschillende Engelse uitgaven raadpleegde, was er sprake van " en gaat HIJ dood". Heb jij je op een andere uitgave gebaseerd, eigenwijs geweest, of is het een drukfout? Ik hoor het graag!